Мононуклеоз: себептері, белгілері, диагностикасы және салдары
Жұқпалы мононуклеоз (мононит немесе безді безгегі) – герпес вирустары тобына жататын фильтрлеуші Эпштейн-Барр вирусы (В-адамның лимфотропты вирусы) тудыратын ауру. Ол ұзақ уақыт бойы адам жасушаларында жасырын инфекция ретінде болуы мүмкін.
Балалар ең көп зардап шегеді, ауру жыл бойына өршиді, бірақ ең көп ауру күз айларында болады. Мононуклеоз бір рет ауырады, содан кейін өмір бойы күшті иммунитет қалыптасады.
Мононуклеоздың себептері
Ауру науқас адамнан жедел кезеңде беріледі, ал аурудың жойылған түрлерімен вирус тасымалдаушысы да көз болып табылады. Әдетте инфекция жақын қарым-қатынаста болады, вирус ауа тамшыларымен, сүйісу арқылы таралады, қан құю арқылы, қоғамдық көлікте жүргенде, басқа адамдардың гигиеналық құралдарын пайдаланғанда жұғуы мүмкін.
Мононуклеоз иммунитеті әлсіреген балаларда стресстен кейін ауыр психикалық және физикалық күйзелістерге ұшырайды. Алғашқы инфекциядан кейін вирус 18 ай ішінде сыртқы кеңістікке таралады. Инкубациялық кезеңнің ұзақтығы 5-тен 20 күнге дейін. Ересек халықтың жартысы жасөспірім кезінде жұқпалы аурумен ауырады.
Қыздар 14-16 жаста жұқпалы мононуклеозбен ауырады, ал ұлдар 16-18 жаста ауырады. Сирек, ауру 40 жастан асқан адамдарға әсер етеді, өйткені вирусқа антиденелер ересектердің қанында болады. Зақымданған организмде инфекцияның қарқынды дамуының себебі неде? Аурудың өткір кезеңінде зардап шеккен жасушалардың бір бөлігі өледі, босатылады, вирус жаңа, сау жасушаларды жұқтырады.
Жасушалық және гуморальдық иммунитеттер бұзылған кезде суперинфекция дамиды және екіншілік инфекция қабаты пайда болады. Эпштейн-Барр вирусының лимфоидты және ретикулярлы тіндерді жұқтыруға қабілетті екендігі атап өтілді, нәтижесінде жалпыланған лимфаденопатия пайда болады, бауыр мен көкбауыр ұлғаяды.
Мононуклеоз белгілері
Мононуклеоз дене қызуының көтерілуімен, жұтқыншақ (тонзиллит) және лимфа түйіндерінің зақымдануымен, бадамша бездердің ұлғаюымен, тамақтың қатты ауруымен, бауыр мен көкбауырдың ұлғаюымен, қан құрамының өзгеруімен сипатталады, кейде созылмалы түрде өтуі мүмкін. Алғашқы күндерден бастап әлсіздік, әлсіздік, бас және бұлшық еттердің ауыруы, буындардағы ауырсыну, температураның аздап жоғарылауы және лимфа түйіндері мен жұтқыншақтың шамалы өзгеруі байқалады.
Кейін жұтынған кезде ауырсыну пайда болады. Дене қызуы 38-40°С-қа дейін көтеріледі, ол толқынды болуы мүмкін, температураның мұндай ауытқуы күні бойы сақталады және 1-3 аптаға созылуы мүмкін. Тонзиллит бірден немесе бірнеше күннен кейін пайда болады, ол бадамша бездердің жеңіл ісінуімен катаральды, екі бадамша безде де қабынудың неғұрлым ауыр көрінісі бар лакунарлы немесе дифтериядағыдай фибринді қабықпен жаралы некротикалық болуы мүмкін.
Тыныс алудың күрт қиындауы және көп мөлшерде шырышты бөліністер, мұрынның аздап бітелуі, терлеу және тамақтың артқы жағындағы шырышты бөліністер назофарингиттің дамуын білдіреді. Науқастарда мұрын-жұтқыншақтан найза тәрізді тақта ілінуі мүмкін, бадамша бездерде массивті борпылдақ, сүзбе тәрізді ақ-сары қабаттар байқалады.
Ауру бұрыштық жақтың және мойынның артқы лимфа түйіндерінің зақымдалуымен бірге жүреді, ең айқын олар мойын тобында, төс сүйегінің артқы жиегі бойымен шынжыр немесе бума түрінде ісінеді. Түйіндердің диаметрі 2-3 см-ге дейін жетуі мүмкін. Қолтық асты, шап, шынтақ лимфа түйіндері сирек ұлғаяды.
Инфекция ішек мезентериясының лимфа ағынына әсер етеді, қабынуды тудырады, теріде дақтар, папулалар, қартаю дақтары түріндегі патологиялық бөртпелерді тудырады. Бөртпенің пайда болу мерзімі - үш күннен кейін 3 күннен 5 күнге дейін, ол ізсіз жоғалады. Жарылыстар әдетте қайталанбайды.
Инфекциялық мононуклеоздың клиникалық түрлерінің бірыңғай жүйеленуі жоқ, аурудың типтік (симптомдары бар) ғана емес, атипті (симптомдарсыз) түрлері де болуы мүмкін. Гистологиялық зерттеу процеске бірнеше маңызды органдардың қатысуын растайды. Өкпенің интерстициальды тінінің қабынуы дамиды (интерстициалды пневмония), сүйек кемігінің жасушалық элементтерінің санының азаюы (гипоплазия), хореоидтың қабынуы (увеит).
Аурудың клиникалық көрінісі – нашар ұйқы, жүрек айну, іштің ауыруы, диарея, кейде құсу. Мононуклеоз интраперитонеальді ісіктердің пайда болуымен сипатталады, сонымен қатар иммунитеті төмендеген науқастарда лимфа лимфомаларының пайда болуымен байланысты.
Мононуклеоз диагностикасы
Инфекциялық мононуклеоз айтарлықтай кең таралған, оның жеңіл түрлерін диагностикалау қиын. Бұл вирустың ерекшелігі, ол бадамша бездерде, лимфа түйіндерінде, көкбауырда және бауырда орналасқан лимфоидты тіндерді жұқтыруды жөн көреді, сондықтан бұл органдар ең көп зардап шегеді.
Алғашқы тексеру кезінде дәрігер шағымдар бойынша аурудың негізгі белгілерін белгілейді. Егер мононуклеозға күдік болса, қан сынағы (моноспот сынағы) тағайындалады, ол ұқсас белгілерді тудыруы мүмкін басқа ауруларды болдырмайды. Дәл диагноз тек клиникалық және зертханалық деректерді жинау арқылы мүмкін болады.
Қан формуласында әдетте лимфоциттердің көбеюі және қанда атипті мононуклеарлы жасушалардың болуы анықталады. Серологиялық зерттеулер әртүрлі жануарлардың эритроциттеріне гетерофильді антиденелерді анықтауға мүмкіндік береді.
Сілекейден вирус анықталды:
- инфекцияның инкубациялық кезеңінен кейін;
- дамыту кезінде;
- қалпына келгеннен кейін 6 ай;
Эпштейн-Барр вирустары жасырын түрде В-лимфоциттерде және ауыз-жұтқыншақтың шырышты тінінде сақталады. Вирустың оқшаулануы бұрын жұқпалы мононуклеозбен ауыратын науқастардың 10-20% -ында байқалады. Заманауи зертханаларда аурудың зертханалық диагностикасы биоматериал сынамаларын алу кезінде бір реттік стерильді құралдарды пайдалана отырып, заманауи жабдықты пайдалана отырып жүргізіледі.
Оң нәтиже организмде инфекцияның болуын, аурудың созылмалы түрге ауысуын, сондай-ақ инфекциялық процестің белсендіру кезеңін көрсетеді. Теріс нәтижелер аурудың бастапқы кезеңінде инфекцияның жоқтығын білдіреді. Инфекцияның дамуын бақылау үшін үш күн сайын қан анализін жасау керек.
Мононуклеоздың салдары
Инфекциялық мононуклеоздың асқынуы өте сирек кездеседі, бірақ олар пайда болса, өте қауіпті болуы мүмкін. Гематологиялық асқынуларға қызыл қан жасушаларының деструкциясының жоғарылауы (аутоиммунды гемолитикалық анемия), перифериялық қан тромбоциттерінің төмендеуі (тромбоцитопения) және гранулоцитар санының төмендеуі (гранулоцитопения) жатады.
Мононуклеозбен ауыратын науқастарда көкбауырдың жарылуы, тыныс алу жолдарының бітелуі болуы мүмкін, бұл кейде өлімге әкеледі. Әртүрлі неврологиялық асқынулардан – энцефалиттен, бассүйек нервтерінің салдануынан, бет нервінің зақымдануынан және соның салдарынан мимикалық бұлшықеттердің салдануынан қауіп бар. Менингоэнцефалит, Гийен-Барре синдромы, көптеген жүйке зақымдануы (полиневрит), көлденең миелит, психоз, жүректің асқынуы, интерстициальды пневмония да мононуклеоздың асқынуларының қатарына жатады.
Аурудан кейін балалар әдетте жарты жыл бойы шаршайды, олар күндізді қосқанда көбірек ұйықтау керек. Мұндай оқушыларға мектептегі сабақтар азырақ жүктелуі керек.
Емдеу және алдын алу
Мононуклеозды емдеуде симптоматикалық терапия қолданылады. Қызба кезеңінде антипиретикалық препараттар және көп сұйықтық қолданылады. Қан тамырларын тарылтатын дәрілердің, мысалы, эфедрин, галазолин және т.б. көмегімен олар мұрынның тыныс алуындағы қиындықтарды жеңілдетеді.
Аллергиялық реакцияларды болдырмайтын немесе әлсірететін десенсибилизаторлық препараттарды, интерферонды, әртүрлі иммуностимуляторларды немесе дәрігерлердің арсеналында бар басқа да тиімді вирусқа қарсы препараттарды пайдаланады. Науқастарға фурацилиннің, сода ерітіндісінің және тұзды судың жылы ерітінділерімен шайнау тағайындалады.
Ибупрофен, ацетаминофен бас ауруын жеңілдету және қызбаны төмендету үшін ұсынылады. Ауырсынуды жою, бадамша бездердің, тамақ пен көкбауырдың ісінуін азайту үшін әрқашан емдеуші дәрігердің тұрақты бақылауында кортикостероидтарды қабылдаған жөн. Мононуклеоздың арнайы алдын алу шаралары ЖРВИ-мен бірдей. Иммунитеттің жоғарылауы және адам ағзасының ішкі күштерін жұмылдыру маңызды рөл атқарады.
Аурудың жеңіл және орташа түрлерін емдеу үшін науқастың тыныштықта болуы, яғни төсек демалысы, қалыпты тамақтану деп саналады. Зақымдалған бауырды шамадан тыс жүктемеу үшін диеталық өнімдерді таңдау керек. Тамақтану протеиндердің, өсімдік майларының, көмірсулардың, витаминдердің толық мазмұнымен фракциялық (күніне 4-5 рет) болуы керек.
Сондықтан сүт өнімдеріне, майсыз балық пен етке, жемістерге, тәтті жидектерге, көкөністерге және олардан жасалған сорпаларға артықшылық беріледі. Сіз жарма, жарма нан жеуге болады. Балаға сары май, қуырылған, ысталған, маринадталған тағамдар, консервілер, маринадталған қиярлар, ащы дәмдеуіштерге тыйым салынады. Сыртта серуендеу, үйдегі тыныш, қуанышты атмосфера және жақсы көңіл-күй пайдалы болады.
Гепатологпен жүйелі түрде кеңес алу балаға кедергі жасамайды, профилактикалық екпелерден босату міндетті болып табылады. Гипотермия және қызып кету, физикалық белсенділік, спортпен айналысуға қарсы, физиотерапия жаттығуларымен айналысу пайдалы.
